Biała Podlaska – stolica Południowego Podlasia

Biała Podlaska to miejsce z tradycją położone w zielonej okolicy. Niegdyś była ważnym ośrodkiem w dobrach magnackich wpływowego rodu Radziwiłłów. Rozgośćcie się i poznajcie stolicę Południowego Podlasia.

Biała Podlaska, rodzinne miasto Reni, to blisko 60-tysięczna miejscowość leżąca w północnej części województwa lubelskiego. Znajduje się na pograniczu Podlasia i Polesia Lubelskiego. Gwarantujemy, że tutaj odpoczniecie od zgiełku większych miast i skosztujecie lokalnych specjałów, jakim jest np. bankuchen (sękacz). Zacznijmy jednak naszą opowieść od tego, skąd wzięła się nazwa tego miasta.

Dlaczego „Biała Podlaska”?

Na starych mapach Biała Podlaska widnieje jako Biała. Nazwa ta pochodzi najprawdopodobniej od założyciela miasta, którym był wojewoda trocki – Piotr Biały. W czasach panowania Radziwiłłów nazywana była z kolei Białą Radziłłowską lub Białą Książęcą (łac. Alba Ducalis). Człon „Podlaska” miasto otrzymało w XIX wieku, kiedy została utworzona tzw. gubernia podlaska.

Herb miasta i legenda

Gdy spojrzycie na herb Białej Podlaskiej, dostrzeżecie Michała Archanioła stojącego na smoku. Ten święty wojownik w prawej ręce trzyma miecz, a w lewej wagę. Do tej symbolicznej walki dobra ze złem nawiązał jeden z właścicieli grodu, Michał Kazimierz Radziwiłł, który zajął się odbudowywaniem miasta ze zniszczeń po potopie szwedzkim. To właśnie on w 1670 roku ustanowił wspomniany herb. Pomnik patrona miasta – Michała Archanioła – stoi dumnie niedaleko dawnej Akademii Bialskiej, o której przeczytacie już za chwilę.

A co o herbie mówi legenda? W czasach gdy w leśne ostępy w swe łupieżcze wyprawy Jadźwingów woje się zapuszczali, Leszek Czarny wybrał się, aby przegnać najeźdźców. Siły jednak były wyrównane i władca obawiał się, że może przegrać walkę. Pewnej nocy objawił mu się we śnie Archanioł Michał w lśniącej zbroi i z ognistym mieczem. Oznajmił Leszkowi, że użyczy mu swej broni, którą smoka pokonał. I tak przy użyciu anielskiego oręża wrogów ze swych ziem przegonił. Na pamiątkę niebiańskiej pomocy kościół wystawiono, a święty swą opieką miasto otoczył i na wieki w jego herbie pozostał.

Historia Białej Podlaskiej w pigułce

Pierwsze wzmianki historyczne przenoszą nas do pierwszej połowy XV wieku, kiedy nad rzeką Krzna wzniesiono niewielki dwór obronny, a w jego pobliżu powstał targ. W drugiej połowie XVI wieku do Białej wkroczyli Radziwiłłowie i to pod ich rządami miasto przeżywało przez ponad 250 lat okres rozkwitu. Biała stała się znanym ośrodkiem produkcji sukna, fajansu i wyrobów drewnianych. W wieku XVII powołano do życia Akademię, która otrzymała status kolonii Akademii Krakowskiej.

Biała dostała skrzydeł po raz kolejny w XIX wieku, gdy wybudowano bity traktat warszawsko-brzeski oraz powstała kolej na trasie Warszawa-Terespol. Wtedy też miasto wypiękniało. Drewniane domy zaczęto zastępować budynkami murowanymi, a panująca atmosfera tolerancji religijnej sprzyjała życiu w zgodzie ludzi różnych wyznań: katolików, prawosławnych i Żydów. Okres międzywojenny przyniósł Białej Podlaskiej rozwój demograficzny, kulturalny i przemysłowy. W 1924 roku powstała Podlaska Wytwórnia Samolotów (PWS) produkująca samoloty wojskowe, a wraz z nią utworzono technikum mechaniczne. W ciągu ok. 15 lat PWS zbudowała ponad 1500 samolotów.

Niestety, II wojna światowa zahamowała prężny rozwój miasta, a wielu wybitnych mieszkańców poniosło śmierć, w tym niemal cała ludność żydowska. Rany zadane miastu goiły się długo. Smutne pamiątki po tych tragicznych wydarzeniach spotkacie w różnych rejonach Białej Podlaskiej, odwiedzając miejsca egzekucji, pomniki czy cmentarze wojenne (jak np. cmentarz jeńców włoskich). Pod koniec lat 70-tych XX wieku zaczęły powstawać zakłady produkcyjne, a także powołano do życia pierwszą uczelnię wyższą – Akademię Wychowania Fizycznego. Dodamy, że Biała Podlaska była stolicą województwa bialskopodlaskiego w latach 1975 – 1998.

Biała Podlaska – 15 atrakcji, których nie powinieneś ominąć

Zwiedzanie Białej Podlaskiej rozpoczniemy od centrum miasta. By uprzyjemnić Wam spacer, przygotowaliśmy trasę z zaznaczonymi 15 punktami, o które zahaczyliśmy po drodze. Sprawdźcie z nami, co warto zobaczyć w Białej Podlaskiej.

Zespół zamkowy Radziwiłłów

Po Radziwiłłach, jednym z najbardziej znanych i wpływowych rodów, zachowało się wiele zabytków. Na uwagę szczególnie zasługuje dawny zespół zamkowy ulokowany w pięknie odremontowanym parku. I mimo że próżno szukać oryginalnego pałacu Radziwiłłów, to wciąż zachowały się pałacowe oficyny oraz ciekawa brama wjazdowa. Ta ostatnia przypominająca łuk triumfalny łączy się charakterystycznym łącznikiem-tunelem z sześciokondygnacyjną wieżą wartowniczą.

Cały kompleks wzorowany był na holenderskiej sztuce fortyfikacji, otoczony fosą wraz z wałami ziemnymi i bastionami. Dziś wciąż możecie zobaczyć charakterystyczne zalesione górki, po których bialczanie chętnie spacerują, a zimą zjeżdżają na sankach.

Bardzo przyjemnie wspominamy wypoczynek w odrestaurowanych włoskich ogrodach znajdujących się na terenie zespołu zamkowego. Znajdziecie tam plac z fontanną, fragmenty dawnego ogrodzenia z łukami arkadowymi czy mini-labirynt. Niezwykle urokliwie prezentuje się kaplica zamkowa św. Jozafata z pierwszej połowy XVII wieku i wieżyczka wschodnia, która była częścią nieistniejącego już zamkowego skrzydła.

W budynkach poradziwiłłowskiego zespołu zamkowego mieszczą się obecnie m.in.:

• Muzeum Południowego Podlasia – może pochwalić się jedną z największych w Polsce kolekcji zabytkowych ikon (ponad 1600), w większości pochodzących z… udaremnionego przemytu na wschodniej granicy. Warto również zwrócić uwagę na ciekawą kolekcję obrazów i grafik przedstawiających konie, które wyszły spod ręki m.in. Wojciecha i Jerzego Kossaków, oraz wystawę prac Bazylego Albiczuka, zwanego również „podlaskim Nikiforem”
• Galeria Podlaska – organizuje plenery, warsztaty, wykłady oraz wystawy indywidualne i zbiorowe współczesnych artystów z Polski i zagranicy, promując szczególnie twórczość miejscowych artystów
• Miejska Biblioteka Publiczna i Multicentrum – miejsce, które uczy poprzez zabawę
• Amfiteatr – na jego deskach odbywają się różne wydarzenia artystyczne i kulturalne.

Dawny zespół szpitalny

Naprzeciwko zespołu zamkowego Radziwiłłów natrafiliśmy na nieco schowany wśród drzew ciekawy budynek zespołu szpitalnego św. Karola Boromeusza. W XVIII wieku mieścił się tam dawny klasztor Szarytek, przekształcony następnie na przełomie XIX i XX wieku w szpital i ochronkę (przedszkole/sierociniec).

Co ciekawe, jest to jeden z nielicznie zachowanych zabytków barokowej architektury szpitalnej w Polsce. Koniecznie zajrzyjcie też za budynek szpitala. Żeliwna pompa do wody, którą tam zobaczycie, pochodzi z XIX wieku.

Akademia Bialska, pomnik i ławeczka Kraszewskiego

W sąsiedztwie zespołu zamkowego znajduje się pewien budynek wzniesiony w drugiej połowie XVI wieku. Mieścił się w nim szpital miejski, ale po ok. 40 latach został zaadaptowany na potrzeby Akademii Bialskiej, filii Akademii Krakowskiej. Jej najsławniejszym uczniem był Józef Ignacy Kraszewski, którego spotkacie w Białej aż w trzech miejscach.

Pierwszym z nich jest liceum noszące imię tego pisarza i zajmujące budynek dawnej Akademii Bialskiej. Drugim takim zakątkiem jest znajdujący się niedaleko pomnik samego Kraszewskiego z 1928 roku, który powstał z okazji jubileuszu 300-lecia Akademii Bialskiej. Trzecie zaś miejsce wypatrzycie na Placu Wolności tuż obok niewielkiej fontanny. Możecie przysiąść się na ławeczce-pomniku do znanego pisarza, by z dystansu poobserwować toczące się życie w centrum Białej.

Plac Wolności i Magistrat

Plac Wolności jest głównym placem miasta oraz miejscem spotkań i różnych imprez. W tym miejscu już od XVI wieku mieścił się rynek miejski, który w 1919 roku otrzymał nazwę Plac Wolności na cześć odzyskania przez Polskę niepodległości. Gdy pojawicie się tam w czwartek, będziecie mogli spróbować i kupić regionalne produkty. Na placu oprócz wspomnianej fontanny i ławeczki Kraszewskiego znajdziecie też Pomnik Niepodległości przedstawiający orła w koronie zrywającego się do lotu oraz schodki zwane potocznie „K2”.

Z Placu Wolności widoczny jest budynek Magistratu. Został wzniesiony w 1835 roku i był pierwszym w historii miasta obiektem, w którym znajdowała się siedziba władz. To właśnie w tym miejscu w 1920 roku nadano honorowe obywatelstwo miasta marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu.

Austeria i miejsce egzekucji

Plac Wolności otaczają eklektyczne kamieniczki pochodzące z przełomu XIX i XX wieku. Wśród nich zaciekawiła nas Austeria, czyli dawny zajazd. To w niej podróżni mogli się posilić i przenocować przed dalszą trasą. Budynek ten jest starszy od pozostałych, bo został wybudowany przed 1777 rokiem. Wiek później należąca do zajazdu stajnia została przekształcona na mieszkania, a wozownia – na sklepy.

Między Magistratem a Austerią uwagę przykuwa również tzw. „ściana straceń”. Miejsce to upamiętnia dwie publiczne egzekucje 26 bojowników antyhitlerowskich, których żandarmeria wojsk niemieckich rozstrzelała we wrześniu 1943 roku.

Zabytkowe kościoły w Białej Podlaskiej

Kościół św. Anny

Najcenniejszą świątynią miasta jest Kościół parafialny pw. św. Anny (wcześniej farny) wzniesiony przez Radziwiłłów w latach 1596-1603 w stylu renesansowo-barokowym. Budynek powstał na fundamentach rozebranego zboru ariańskiego.

Wewnątrz zainteresowała nas Kaplica Radziwiłłowska z dwóch powodów. Po pierwsze, sklepienie kaplicy jest bogato zdobione i ma bogatą symbolikę. Po drugie, dla Radziwiłłów pełniła ona rolę rodowego mauzoleum, w którym umieszczono puszkę z sercem wielkiego przodka – Michała „Sierotki” Radziwiłła. Naprzeciw niej zobaczycie też Kaplicę Różańcową z cennym XVII-wiecznym wizerunkiem Matki Boskiej Śnieżnej (Różańcowej) oraz scenę Męczeństwa Unitów Podlaskich.

Gdy wyjdziecie na zewnątrz, zerknijcie jeszcze na XVIII/XIX-wieczne budynki obok kościoła: barokową plebanię, drewniany domek-wikariat, dzwonnicę i ogrodzenie.

Kościół Narodzenia NMP

Późnobarokowy Kościół Narodzenia NMP został również ufundowany przez Radziwiłłów. Obecny wzniesiono w latach 1747-1758, by umieścić w nim relikwie Jozafata Kuncewicza (pierwszego świętego unickiego). Na przełomie XIX i XX wieku świątynia ta służyła jako cerkiew prawosławna. We wnętrzu warto zwrócić uwagę na zabytkowy obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem zw. „Bialską” i dekoracje stiukowe.

Kościół św. Antoniego

Kościół św. Antoniego znajduje się na terenie dawnego klasztoru reformatów z II połowy XVII wieku. Z tego też okresu pochodzą ciekawe malowidła na sklepieniach świątyni i klasztoru. Ten kościół również tymczasowo został przekształcony w cerkiew unicką, a potem cerkiew prawosławną na przełomie XIX i XX wieku. Następnie cały zespół klasztorny przeszedł w ręce Braci Mniejszych Kapucynów. Mieścił się tam ich klasztor oraz siedziba Liceum Żeńskiego. Przed Kościołem św. Antoniego czuwa nad miastem papież Jan Paweł II, którego pomnik został odsłonięty w 2000 roku.

Inne zabytki warte zobaczenia

• Kamienica „Pod Wieszczami” (ul. Narutowicza) – wzniesiona w 1898 roku w stylu neorenesansowym. Poznacie ją po ściętym narożniku, wieżyczce i umieszczonymi na I piętrze wnękami, w których znajdują się popiersia Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego
• Kamienica „Dom Kijowskiego” (ul. Narutowicza) – wybudowana w latach 1889 – 1901
• Drewniane wille wzdłuż ulic Narutowicza, Kolejowej i Zielonej
• Dworzec kolejowy (ul. Stacyjna) – wzniesiony w XIX wieku i rozbudowany w 1928 roku, przypomina dworek szlachecki. Obejdźcie go w poszukaniu zawieszonego na murze zabytkowego telefonu i podnieście słuchawkę. Obok dworca znajdziecie zabytkową wieżę ciśnień.

Lotnisko w Białej Podlaskiej

Na zakończenie pewnie Was zaskoczymy, ale na terenie Białej Podlaskiej znajduje się lotnisko. Co więcej, może pochwalić się ono jednymi z najdłuższych pasów startowych w Polsce. Funkcjonowanie tej jednej z większych byłych baz wojskowych rozpoczęło się w latach 20-tych XX wieku wraz z powstaniem Podlaskiej Wytwórni Samolotów (PWS).

W latach 90-tych XX wieku pojawiły się pomysły przekształcenia lotniska w port pasażersko-towarowy. I wtedy pojawił się on, turecki architekt i biznesman Vahap Toy, który w 2000 roku obiecał stworzyć „drugie Las Vegas w Białej Podlaskiej”. Obecne niszczejące lotnisko miało zamienić się w międzynarodowy port. Jako ciekawostkę dodamy, że w skład całego kompleksu miały wchodzić także luksusowe hotele i kasyna, centrum konferencyjno-biznesowe, tor Formuły 1, stadion olimpijski, aquapark, centrum medyczne, a nawet filia Uniwersytetu w Berkeley. Cały region wiązał z tym projektem (o wartości 6 mld dolarów) ogromne nadzieje. Stało się jednak inaczej. Biznesman nie otrzymał ostatecznie zgody na wycięcie 1700 ha lasów, bo m.in. źródła finansowania inwestycji były mało wiarygodne i niejasne. Toy zniknął, pozostawiając po sobie długi i żal mieszkańców, że ich sen o drugim Las Vegas nie ziści się w ich mieście.

Obecnie lotnisko w Białej Podlaskiej, zajmujące obszar ponad 600 ha, znalazło się od niedawna w rękach wojska, a dokładniej 18. Dywizji Zmechanizowanej.

Biała Podlaska może okazać się ciekawym i mniej oczywistym przystankiem podczas zwiedzania woj. lubelskiego. Jeśli lubicie wypoczywać aktywnie, wybierzcie się na jeden ze szlaków pieszych, rowerowych czy kajakowych po okolicy.

Po drodze natraficie na forty Twierdzy Brzeskiej, malownicze wioski i dworki, a także ślady wielokulturowej przeszłości, w tym kościoły i cmentarze różnych wyznań. Stolica Południowego Podlasia wciąż czeka na odkrycie.